Wydarzenia związane ze śmiercią i
pogrzebem profesora Leszka Kołakowskiego zmusiły mnie do głębszego
zastanowienia nad światopoglądem tego wielkiego filozofa. Nigdy nie
byłam na bieżąco z biografią profesora, ot, po prostu znałam to nazwisko
i wiedziałam kim jest osoba, która je nosi. Jak powierzchowna była to
wiedza uświadomiłam sobie przy okazji czytania informacji o
uroczystościach pogrzebowych. Okazało się, że rozpoczęły się one mszą w
kościele, celebrowaną przez jakiegoś wysokiego rangą księdza. Ale jakże
to? - pomyślałam - przecież Kołakowski był ateistą! Dalsza część
informacji nieco wyjaśniła ten problem - trumny z ciałem profesora w
kościele nie było - jednak przy okazji pobudziła moją ciekawość całą tą
sprawą.
W ciągu ostatniego czasu, kiedy tylko mogłam, serfowałam w internecie
w poszukiwaniu informacji o Kołakowskim. Szokowało mnie, że ten
człowiek - filozof, ateista - tak wiele miejsca zajmuje w pełnych
szacunku wypowiedziach hierarchów kościoła katolickiego, tak wiele o nim
piszą redaktorzy pism związanych z nurtem chrześcijańskim. A przecież
nawet nieobecność trumny z ciałem profesora podczas mszy w jego intencji
świadczy o tym, iż człowiek ów nie był wyznawcą wiary w Boga. Po co
więc ta cała szopka?
W poszukiwaniu informacji natrafiłam na wielce interesujący
artykuł
w Przekroju. Autor przytoczył w nim słowa filozofa, że zwolennik
dowolnej doktryny zawsze znajdzie mnóstwo argumentów na jej poparcie.
Sformułowanie to zwane jest
prawem rogu obfitości.
Profesor Kołakowski był człowiekiem bardzo twórczym i inspirującym,
ciekawym świata, lecz jednocześnie bardzo sceptycznym wobec
autorytatywnych przekonań. Jego światopogląd ewoluował, a zmiany te
często mogły wydawać się sprzeczne ze sobą. Nie dziwi więc, że obecnie
dorobek intelektualny filozofa może inspirować ludzi o najróżniejszych
poglądach.
We wspomnianym artykule czytam:
"Kołakowski był najpierw piewcą
komunizmu, potem jego reformatorem, a w końcu wrogiem. (...) Z
nieprzejednanego krytyka Kościoła stał się jego życzliwym obserwatorem. Z
przeciwnika wszelkich form wiary – jej obrońcą, acz zdystansowanym. Z
chłodnego, odrzucającego wszelkie dogmaty racjonalisty zmienił się w
sceptycznego mistyka (niektórzy powiedzieliby nawet, że w teologa)." W jego bogatym dorobku intelektualnym każdy znajdzie coś dla siebie. Dzięki temu właśnie, redaktor
Dziennika może napisać, że:
"Droga intelektualna prof. Kołakowskiego prowadzi od marksizmu przez rewizjonizm do chrześcijaństwa." i na dowód przytoczyć wygodne dla siebie sformułowania profesora, np.:
"O nadziei dla niewierzących:
Myślę, że niewierzący muszą uznać - chociaż na ogół tego uznać nie chcą
- że my wszyscy jesteśmy nieudacznikami i ludźmi przegranymi. Wiara, że
jest się w pewnych warunkach człowiekiem sukcesu, jest próżna i
złudna." oraz
"O kryzysie chrześcijaństwa:
Absolutnie nie wierzę w śmierć wiary religijnej i Kościoła. Jestem
przekonany, że wiara należy do fundamentów naszego istnienia."
W
rozmowie Zbigniewa Mentzla z Leszkiem Kołakowskim czytam natomiast:
"Jestem
przywiązany do tradycji chrześcijańskiej, do wielkiej siły Ewangelii,
Nowego Testamentu. Uważam to za fundament naszej kultury. Ale nie tylko.
Mam poczucie, że dla mnie samego jest to bardzo ważne. A więc w jakimś
luźnym sensie mógłbym się chwalić, że jestem chrześcijaninem. Ale nie
tylko chrześcijaństwo cenię, bardzo cenię także buddyzm. (...) W końcu
jest coś wspólnego we wszystkich wiarach, ale nie w doktrynach. (...)
Wspólnota wiary nie jest wspólnotą doktryny. Jest wspólnotą poczucia, że
byt, który nas otacza i którego jesteśmy cząstką, ma jakiś sens." Ta
wypowiedź wiele według mnie wyjaśnia. Otóż moim zdaniem Kołakowski
widzi rolę religii (chrześcijaństwa) zupełnie inaczej niż powołujący się
na jego wypowiedzi działacze religijni. I tutaj w zupełności zgadzam
się ze
Stanisławem Obirkiem, że
"Chrześcijaństwo
pod piórem Kołakowskiego to raczej duchowa inspiracja niezbędna
kulturze niż siła ideologiczna kształtujące struktury społeczne."
W innej wypowiedzi Stanisława Obirka znalazłam takie stwierdzenie
"Sam Kołakowski stawia się niejako ponad samym sporem (o słuszność wiary i niewiary - dopisek mój)
.
Jego nie interesuje, która ze stron dialogu ma rację, ale zachwyca go
płynący z tego zderzenia twórczy, intelektualny ferment. Może takie
postawienie sprawy jest wygodne, a może dyktowane życiowymi
doświadczeniami myśliciela. Sparzył się jako człowiek „wierzący
w komunizm" — i teraz dmucha na zimne. Chce zachować dystans wobec wiary
i Kościoła. I nie można się chyba temu dziwić, gdyż jego postawa może
być podyktowana lękiem, by znów się nie dać zwieść na manowce."
Tak, może być podyktowana lękiem, choć moim zdaniem jest wyrazem
zwykłego sceptycyzmu wobec tzw. prawd odkrytych i raz na zawsze uznanych
za jedyne i właściwe. We wspomnianym wcześnie wywiadzie Kołakowski
mówi:
"Jest nam potrzebny ciągle ponawiany wysiłek, aby wyjść poza
granice już osiągnięte. Ale nie mamy pewności, do czego dochodzimy, co
osiągamy, gdzie są te granice, które przekroczyliśmy. Nie, tego nie
wiemy, więc bądźmy pokorni z powodu naszej ograniczoności. (...)".
Oczywiście żadna ze mnie filozofka i nie mam na tyle tupetu, by na
podstawie tych kilku informacji formułować jakieś wnioski ogólne. Pomimo
to, na swój osobisty użytek sformułowałam jednak kilka wniosków. Otóż
uważam, że administratorzy religijni i ich publicystyczni kibice
ignorując ateizm profesora Kołakowskiego zawłaszczyli go sobie, a jego
myśl wykorzystują dla własnego celu - jako środek propagandowy dowodzący
słuszności i wyższości religii.
Barbara Stanisz
obwinia za ten stan rzeczy samego filozofa, którego postawę ocenia jako
spolegliwą wobec pozycji Kościoła. Z pewnością ma wiele racji mówiąc,
że dzięki takiej postawie (nie tylko Kołakowskiego, ale też innych,
niewyznających wiary w Boga autorytetów)
"...każdego, kto nie
ukrywa, iż doktryny teologiczne uważa za produkt myślenia dewiacyjnego, a
instytucję, która koktryny te rozpowszechnia, za nie zasługującą na
okazywany jej respekt, wolno będzie uznać za osobę źle wychowaną, lub
wręcz niezrównoważoną psychicznie. Normą jest okazywanie szacunku i
"zrozumienia" dla myślenia tego rodzaju. (...) Co więcej, [statystyczny
uczony, nawet ateista] gotów jest podzielić pogląd, zgodnie z którym
samo zjawisko wiary religijnej nie poddaje się badaniom metodami
"zwyczajnej" nauki, ponieważ zrozumienie go wymaga szczególnego rodzaju
doświadczenia lub intuicji, dostępnej wyłącznie ludziom religijnym." Jednak
moim zdaniem wniosek ten jest dość niesprawiedliwy. Nie można bowiem
obarczać filozofa odpowiedzialnością za to, że kościół i jego
przedstawiciele dokonują interpretacji jego słów na swoją korzyść.
Pozwala im na to prawo rogu obfitości.
Na szczęście prawo to działa w obie strony. Ja zaś najlepiej
zapamiętam, że profesor był sceptykiem, nieskorym do konstruowania
dogmatycznych idei; człowiekiem szanującym, a nie agresywnie atakującym
to, co inne; otwartym i ciekawym właśnie tego innego podejścia, innego
doświadczenia.